Een korte voorgeschiedenis

De voorganger van de Wet zorg en dwang: de wet Bopz

Sinds 1992 regelde de Wet Bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (Wet Bopz) de gedwongen opname en gedwongen behandeling van personen die door een psychische stoornis een gevaar voor zichzelf of hun omgeving vormen. Sinds de invoering is de Wet Bopz vele malen aangepast. Evaluaties vonden plaats in de jaren 1996, 2002 en 2005-2007. Bij de laatste evaluatie ontstond er steeds meer onvrede over de wet, en de roep om een nieuwe wet werd steeds groter.

In de tweede evaluatie in 2002 werd aanbevolen om de sectoren psychogeriatrische zorg (ouderenzorg) en verstandelijk gehandicaptenzorg niet langer onder Wet Bopz te laten vallen. Dit had als reden dat in deze sectoren de nadruk minder ligt op behandeling en meer op verpleging, verzorging, begeleiding en bescherming. De Wet Bopz sloot daardoor niet goed aan bij de praktijk van de ouderenzorg en gehandicaptenzorg. 

Het was echter pas na de derde evaluatie in 2007 dat het toenmalige kabinet besloot om een nieuwe regeling voor deze sectoren te ontwerpen. Die moest beter aansluiten bij de praktijk en meer rechtsbescherming bieden voor deze kwetsbare groepen die met de nieuwe wet te maken zouden krijgen. In de nieuwe Wet zorg en dwang kwam de cliënt centraal te staan. Niet de locatie waar de cliënt in zijn vrijheid  beperkt kon worden stond centraal, maar de cliënt zelf en de zorg die hij of zij nodig heeft. In 2009 kwam het eerste voorstel voor de nieuwe Wet zorg en dwang.

De totstandkoming van de Wet zorg en dwang

Het voorstel voor de Wet zorg en dwang werd op 30 juni 2009 ingediend. In de periode juli 2009 tot september 2013 werd het wetsvoorstel 10 keer tussentijds gewijzigd. Daarnaast werden er tientallen amendementen en moties over het wetsvoorstel ingediend. Van het waarborgen van de kwaliteit en de afhankelijkheid van de externe deskundige tot aandacht in de zorgopleidingen voor dwangmaatregelen tot het behoud van zelfbeschikkingsrecht: de lijst aanpassingen en aanvullingen op het wetsvoorstel is bijna eindeloos. Maar alle goede bedoelingen van die aanpassingen ten spijt; het werken met de wet is er niet makkelijker door geworden. Er is weinig ruimte overgelaten aan de zorgprofessional om zelf na te denken. Daarbij wringt het dat voor elke vorm van onvrijwillige zorg - van zware vormen als insluiting en dwangmedicatie tot lichte vormen als toezichthoudende domotica - dezelfde besluitvormingsprocedure voor zorgverleners geldt: de inzet van een opschalend stappenplan. Het wetsvoorstel werd uiteindelijk in september 2013 aangenomen door de Tweede Kamer. Toch duurde het nog tot januari 2018 voordat de Eerste Kamer het voorstel aannam en tot 1 januari 2020 voordat de wet daadwerkelijk in werking trad.

Na invoering van de wet

Zorgen

ActiZ was (in 2009) aanvankelijk voorstander van de wet, omdat het doel was (en is) om gedwongen zorg zo veel als mogelijk te voorkomen. Maar al ruim voor invoering waren er zorgen over de uitvoerbaarheid van de wet, die gedurende de behandeling steeds complexer en omvangrijker werd. Zorgen die na invoering gegrond bleken te zijn. De randvoorwaarden om de wet op een goede manier te kunnen invoeren, waren niet (voldoende) afgesproken toen de wet in werking trad. Hoewel dit door verschillende partijen meerdere keren is aangekaart bij het ministerie van Volksgezondheid, Wetenschap en Sport (VWS), werd de wet op 1 januari 2020 toch ingevoerd.

Overgangsjaar

Bij de invoering erkende het ministerie dat er nog allerlei praktische vraagstukken waren. En dat het voor alle betrokken partijen nog veel inzet zou vergen om volledig aan de wet te kunnen voldoen. Daarom werd het eerste jaar als ‘overgangsjaar’ aangemerkt; bedoeld om te leren omgaan met de nieuwe wet. Praktische vraagstukken gingen bijvoorbeeld over samenwerking in de wijk. Zo was er veel onduidelijkheid over de rolverdeling. Het was (en is soms nog steeds) niet duidelijk welke zorgverleners betrokken moesten worden wanneer er onvrijwillige zorg moet worden toegepast. Ook de rol van de huisarts was onduidelijk. Na de invoering bleek al snel dat deze zorgen knelpunten vormden bij het toepassen van de wet.

Reparatiewet

Een maand na invoering van de Wzd leverden we vanuit ActiZ input aan de Tweede Kamer voor verbeteringen in de wet en dat deden we in mei 2021 nog een keer. We schreven toen samen met andere partijen een brief aan de Tweede Kamer, waarin we Kamerleden opriepen om de wet te vereenvoudigen en te verbeteren. We deden 5 concrete verbetervoorstellen:

1. Creëer de mogelijkheid dat cliënten met een psychische stoornis onder de Wzd vallen.
2. Vereenvoudig de uitvoerbaarheid van het stappenplan. 
3. Vereenvoudig de mogelijkheden voor cliënten om bij een wisselende zorgbehoefte over te stappen van de ouderenzorg of gehandicaptenzorg naar de geestelijke gezondheidszorg en andersom. 
4. Verduidelijk de mogelijkheden om informatie uit te wisselen bij de uitvoering van de Wzd. 
5. Voorzie de zorgverlener van adequate beoordelingscriteria bij de uitvoering van onvrijwillige zorg.

Van de vijf verbetervoorstellen werden er uiteindelijk drie aangenomen. Uiteindelijk stemde de Tweede Kamer in juni 2021, anderhalf jaar na de invoering van de wet, in met een reparatiewet. De Reparatiewet Wet zorg en dwang (Wzd) ging in op 6 november 2021.

Evaluatie door VWS

In december 2021 werd de wet geëvalueerd in opdracht van het ministerie van VWS. Op basis van voornamelijk door het werkveld aangedragen knelpunten, kwamen de onderzoekers tot 43 aanbevelingen en een aantal voorlopige conclusies. ActiZ organiseerde op 18 januari 2022 een webinar voor leden over de conclusies en de aanbevelingen uit het evaluatierapport (zie de presentatie). Vlak voor de zomer van 2022 volgt het tweede deel van de evaluatie.

Wat zijn op dit moment de grootste knelpunten bij het toepassen van de Wzd voor zorgaanbieders?

Ruim twee jaar na invoering van de Wzd kunnen we concluderen dat er verbeteringen zijn aangebracht. Tegelijkertijd zijn er veel problemen nog niet opgelost.  Wat zijn op dit moment de grootste knelpunten voor zorgaanbieders bij het toepassen van de Wet zorg en dwang?

Hoe nu verder?

ActiZ blijft zich inzetten voor goede zorg voor mensen die niet meer in staat zijn om hier zelf over te beslissen. Om de Wet zorg en dwang te verbeteren lopen er enkele initiatieven maar we starten ook nog nieuwe acties op.

Praktijktuinen om de Wzd in de thuissituatie vorm te geven

De toepassing van de Wet Zorg en Dwang bij zorg in de thuissituatie is nog niet goed geregeld. Als ActiZ zijn we daarom samen met leden praktijktuinen gestart om te experimenten en ervaringen op te doen. Wijkverpleegkundigen, huisartsen en specialisten ouderengeneeskunde zijn in zes regio’s aan de slag met vraagstukken rond onvrijwillige zorg aan kwetsbare ouderen in de wijk. Zo moet duidelijker worden wat en wie er voor nodig zijn om onvrijwillige zorg te voorkomen en alternatieve oplossingen toe te passen. En als dat niet anders kan: welke vormen van onvrijwillige zorg veilig en verantwoord kunnen worden uitgevoerd bij kwetsbare ouderen thuis en in de wijk. De praktijktuinen lopen tot uiterlijk december 2022. De inzichten en kennis die zijn opgedaan worden landelijk gedeeld zodat het gaat helpen bij het beter toepassen van de Wzd in de thuissituatie.

Besluit Uitbreiding gelijkgestelde aandoeningen

De scheiding van onvrijwillige zorg in twee wetten, de Wet verplichte ggz en de Wzd, zorgt ervoor dat er cliënten zijn die tussen ‘wal en schip’ vallen. Lang niet altijd is direct duidelijk of iemand onvrijwillige zorg nodig heeft vanwege een psychische aandoening is (Wvggz) of dat het gaat om een psychogeriatrische aandoening (Wzd). Bij de behandeling van de reparatiewet pleitte ActiZ er al voor om bepaalde cliënten met een psychische aandoening ook onder de Wzd te laten vallen. Zo kunnen oudere cliënten zorg ontvangen vanuit de ouderenzorgorganisatie waar ze vaak al verblijven of contact mee hebben en hoeven zij niet overgedragen te worden aan een ggz-instelling. De vraag of een cliënt met een psychische stoornis onder de Wzd gebracht kan worden, moet volgens ActiZ niet afhangen van iemands diagnose maar van de zorgbehoefte. In de eerste evaluatie van de wet deelden de onderzoekers dit standpunt. Helaas paste het ministerie van VWS de wet niet aan. Tijdens de consultatieronde schreef ActiZ samen met andere partijen een reactie op deze consultatie.

Werkgroep ‘Een versterkte geest, een vereenvoudigde letter’

Op initiatief van ActiZ is er in februari 2022 een werkgroep gestart die concrete aanbevelingen gaat doen aan het ministerie van VWS voor een verbeterde Wzd. De werkgroep ‘Een versterkte geest, een vereenvoudigde letter’ richt zich op werkbare en werkzame oplossingen voor knelpunten.

De werkgroep bestaat uit landelijke vertegenwoordigers van cliënten, zorgprofessionals en zorgorganisaties, en uit deskundigen uit de werkpraktijk die deelnemen op persoonlijke titel. De aanbevelingen van de werkgroep worden voor 1 juli 2022 opgeleverd. De minister van VWS heeft haar nadrukkelijke steun uitgesproken voor dit initiatief en heeft beloofd dat de aanbevelingen van de werkgroep zwaar voor haar wegen.

Dit artikel is eerder gepubliceerd op 28 april 2022.